Hoe kun je als onderzoeker een nieuw jaar beter beginnen dan met de wetenschap dat een subsidieaanvraag die je hebt ingediend, gehonoreerd is en dat je dus serieuze stappen in je werk kunt zetten? Dr. Rutger Maas, nefroloog in het Radboudumc in Nijmegen, kan zijn eerdere onderzoeken naar nefrotisch syndroom vanuit een vernieuwende invalshoek voortzetten.

Maas is gespecialiseerd in ziekten van de glomeruli, de feitelijke nierfilters. Als hier iets mis gaat, kunnen de nieren eiwitten gaan lekken waardoor het nefrotisch syndroom ontstaat. Er zijn verschillende aandoeningen die allemaal dit ziektebeeld opleveren. In sommige gevallen is vrij veel bekend over de oorzaak. Maar bij focale segmentale glomerulosclerose (FSGS) is dat net weer niet het geval.

Onderzoek in Parijs
Vorig jaar heeft de FortaFoundation uit Nijmegen een grote benefietavond voor nefrotisch syndroom georganiseerd. Met de opbrengsten kon Rutger Maas een jaar lang werken bij een onderzoeksgroep in Parijs, die een eiwit heeft geïdentificeerd dat mogelijk een rol speelt bij het ontstaan van FSGS. Daar heeft hij ideeën opgedaan die tot nieuw inzicht hebben geleid.

'We denken al een tijd dat er bij deze patiënten een 'factor' in het bloed circuleert, die maakt dat ze de ziekte krijgen. Dat heeft er onder andere mee te maken dat FSGS terug kan komen na transplantatie, in de nier die eerder van een gezonde donor was. Als dat gebeurt is het snel, meestal binnen een week na de transplantatie en soms zelfs direct. We kunnen alleen niet voorspellen bij wie het mis gaat.'

'Vorig jaar heb ik op celniveau onderzoek gedaan. Dat heeft me niet alleen praktische laboratoriumervaring opgeleverd, maar ook meer kennis over het effect van bloedplasma van patiënten op opgekweekte niercellen. Het viel me op dat er de ene keer wel een effect was en de andere keer niet, terwijl er in alle gevallen sprake was van een patiënt met FSGS.'

Verschillen per patiënt
'Dat is ook wat we in de kliniek zien: bij de ene patiënt komt de ziekte wel terug, bij de andere niet. Daarbij is het zelfs zo dat er patiënten zijn die twee keer getransplanteerd worden, waarbij de ziekte de ene keer wel terug komt en de andere keer niet. Die wetenschap, in combinatie met de ervaringen die ik in het lab heb opgedaan, maakt dat ik vermoed dat er niet alleen een factor in het bloed van de patiënt een rol speelt, maar dat het ligt aan de combinatie van donor en ontvanger. Misschien zijn sommige donornieren gevoelig voor de factor van bepaalde patiënten.'

'Een patiënt die een terugval van de ziekte na transplantatie krijgt, moet een belastende behandeling ondergaan. En de helft van deze patiënten is de nier na vijf jaar kwijt, dat is zwaar voor de patiënt en zonde in het licht van de schaarste aan donornieren. Het zou dus heel waardevol zijn als we kunnen voorspellen of donor en patiënt in dit opzicht een goede match zijn.'

Subsidie voor onderzoek terugkeer ziekte
ZonMW heeft Rutger Maas een Off Road subsidie toegekend, voor een project waarin hij een voorspellende test wil ontwikkelen voor de terugkeer van FSGS na transplantatie. De onderliggende hypothese is dat dit ontstaat door interactie van de donor en de patiënt. Eigenlijk wordt het een soort kruisproef. Binnen Off Road financiert ZonMW experimentele onderzoeken die uitgaan van verrassende ideeën buiten de gebaande paden, met de verwachting dat een aantal daarvan tot baanbrekende ontdekkingen zullen leiden. Uit 70 aanvragen zijn in 2018 vijftien toekenningen gevolgd. 'Het is heel bijzonder om zo'n beurs te krijgen. Het maakt duidelijk dat de investeringen van de afgelopen jaren me goede ideeën hebben opgeleverd en biedt perspectief voor een vervolg daarop.'

De opbrengsten van de benefietavond die de FortaFoundation heeft georganiseerd, hebben het mogelijk gemaakt tot de inzichten te komen die ik nu met steun van ZonMW verder kan uitwerken

De test zal bestaan uit een labonderzoek waarin bloedplasma van een patiënt in aanraking wordt gebracht met podocyten van de donor. Dat is het celtype in de nier dat aangedaan raakt bij FSGS. Om na te gaan of de test werkt, zal Maas gebruikmaken van materiaal van bestaande koppels van patiënten en levende donoren, van wie bekend is of de ziekte na transplantatie ook optrad in de donornier. Als de hypothese klopt, en de test werkt, zal er bij paren bij wie dat in het echt het geval was, ook in het lab een effect op de niercellen te zien zijn. Bloed van een patiënt bij wie de ziekte niet terug is gekomen, zou geen effect moeten hebben op de niercellen van zijn of haar donor.

Donor maximaal ontzien
'Je kunt alleen niet makkelijk aan nierweefsel komen: we gaan niet zomaar een biopt afnemen. En als je dat, in de toekomst, tijdens de transplantatie zou doen als de nier toch buiten het lichaam is, ben je te laat om het als voorspellende test te gebruiken. Maar tegenwoordig kun je podocyten opkweken uit bloedplasma. Je hebt dan alleen wat bloed nodig en kunt de donor maximaal ontzien. En dat is precies wat we gaan doen: uit het bloed van de donor nieuwe stamcellen maken, en die zich volgens een bestaand protocol laten specialiseren tot podocyten. De cellen hebben dan nog steeds het genetisch materiaal van de donor en daarmee heb je een gepersonaliseerde test.'

Binnen de huidige subsidie zal Maas met vijf koppels van bekende donoren en ontvangers gaan werken om de test te ontwikkelen en te valideren. 'Dat is een beperkt aantal, maar het moet binnen het budget passen. Per donor kost het ongeveer drieduizend euro en een aantal maanden om de benodigde cellen te genereren.'

Als alles volgens verwachting loopt, zou er uiteindelijk uit de test moeten komen dat er een effect te zien is van het bloed van de drie patiënten bij wie de ziekte is teruggekeerd, op de niercellen die zijn opgekweekt uit het bloed van hun donor. Bij de twee patiënten die geen terugval hebben gehad, zou dat effect er niet moeten zijn. 'Wat ik ook nog wil gaan doen, is podocyten op laten kweken uit het bloed van de patiënten, en die vervolgens in contact brengen met hun eigen bloedplasma. Want als mijn hypothese klopt, zouden de niercellen van de patiënten ook gevoelig moeten zijn voor de onbekende factor in hun eigen bloed.'

De huidige subsidie is voor anderhalf jaar onderzoek doen. Als de uitkomsten van de nieuwe test gelijk zijn aan de effecten die in de praktijk bij de transplantaties gezien zijn, kan de test in de toekomst hopelijk gebruikt worden om te voorspellen of FSGS terugkeert na transplantatie met een nier van een specifieke donor.

Twee grote veranderingen bij de afdeling nefrologie in Maastricht: prof.dr. Karel Leunissen is met emeritaat gegaan en prof.dr. Jeroen Kooman is benoemd tot nieuwe directeur van EDLAB, het UM-instituut voor onderwijsinnovatie.

Bij zijn afscheid van het Maastricht UMC+ is internist-nefroloog prof.dr. Karel Leunissen benoemd tot officier in de Orde van Oranje-Nassau. Tevens is hij onderscheiden met de Maastricht UMC+ penning. Leunissen is sinds 1984 tot aan zijn emeritaat in juni 2020 in dienst geweest van het academisch ziekenhuis Maastricht en de Universiteit van Maastricht. Hij is begonnen als jonge internist-nefroloog, waarbij hij nog nauw betrokken is geweest bij het opzetten van het niertransplantatieprogramma in Maastricht. Vervolgens is hij bevorderd tot universitair hoofddocent en later tot vakhoogleraar en opleider Nefrologie. Vanaf 1998 was hij, binnen de afdeling Interne geneeskunde van het Maastricht UMC+, hoofd van de onderafdeling Nefrologie.

Naast zijn vakinhoudelijk werk heeft Leunissen zich uitgebreid bezig gehouden met onderwijs. Zo was hij bijvoorbeeld vice-decaan en portefeuillehouder onderwijs van de (toenmalige) Faculteit der Geneeskunde, en directeur van het Stafdirectoraat Zorg en Leren. Een andere nefroloog met onderwijsbloed is prof.dr. Jeroen Kooman. Hij is per 1 september benoemd tot nieuwe directeur van EDLAB, het UM-instituut voor onderwijsinnovatie.

Lees meer »